Kraj o strategicznym położeniu
Ukraina to drugie największe państwo w Europie, położone na skrzyżowaniu rynku europejskiego i azjatyckiego. Ukraina odzyskała niepodległość w 1991 roku po rozpadzie Związku Radzieckiego, ale pierwsze struktury państwowe powstały już w średniowieczu. Z racji strategicznego położenia ukraińskie ziemie były miejscem przenikania się rozmaitych wpływów kulturowych i przedmiotem rywalizacji państw regionu. W latach 90. XX wieku w Ukrainie rozpoczęła się debata na temat jej miejsca w polityce regionalnej i światowej.
Rewolucja Godności w latach 2013-2014 doprowadziła do zasadniczych zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej Ukrainy. W tym czasie doszło do nielegalnej aneksji Krymu przez Rosję i wybuchu wojny w Donbasie, gdzie prorosyjscy separatyści przy wsparciu Moskwy utworzyli „republiki ludowe” (Doniecka RL i Ługańska RL). W lutym 2022 roku Rosja rozpoczęła pełnoskalową wojnę przeciwko Ukrainie, w rezultacie której pod okupacją rosyjską znalazły się kolejne terytoria na południu i wschodzie. Ukraińska armia przeszła do kontrofensywy, a rząd w Kijowie nasilił działania na rzecz integracji z Unią Europejską i NATO.
W wymiarze gospodarczym okres po 1991 roku był dla Ukrainy czasem wdrażania reform rynkowych i budowy potencjału ekonomicznego. W 2022 wartość PKB wyniosła 160,5 mld dolarów (4534 dolarów per capita), a w strukturze PKB przemysł stanowił 19,2%, usługi – 60,8%, a rolnictwo – 8,2%. Inwazja Rosji w 2022 roku pociągnęła za sobą jednak ogromne koszty społeczne i gospodarcze. Z powodu wojny liczba osób zamieszkujących Ukrainę zmniejszyła się z 38 mln do 33,2 mln osób. O jedną trzecią skurczyła się gospodarka, inflacja wzrosła do 17,7%, a poziom bezrobocia – do 19,4%.
Jednocześnie Ukraina uzyskała wsparcie o charakterze politycznym, ekonomicznym i wojskowym ze strony wspólnoty międzynarodowej, przede wszystkim Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Międzynarodowy Fundusz Walutowy w analizie podkreśla, że gospodarka Ukrainy, pomimo wojny, wykazała się odpornością, a kraj zachował stabilność makroekonomiczną i finansową. W obecnej sytuacji kluczowe znaczenie ma utrzymanie wsparcia dla Ukrainy oraz kontynuowanie reform związanych z perspektywą akcesji do UE.
Ludność Ukrainy
Ukrainę zamieszkują obecnie 33,2 mln osób. Po inwazji Rosji z kraju wyjechało ponad 5 mln Ukraińców. W pierwszych tygodniach wojny najwięcej uchodźców przybyło do Polski. Obecnie kraje z największą liczbą ukraińskich uchodźców to Niemcy (1,2 mln), Polska (958 000), Czechy (358 000), Hiszpania (187 000) i Bułgaria (166 000). W całej Unii Europejskiej 4,2 mln Ukraińców korzysta z mechanizmu tymczasowej ochrony, który zapewnia pozwolenie na pobyt, dostęp do rynku pracy, zakwaterowania, pomocy medycznej i edukacji dla dzieci.
Największe grupy etniczne stanowią Ukraińcy (77,8%), Rosjanie (17,3%), Białorusini (0,6%), Mołdawianie (0,5%) i Tatarzy krymscy (0,5%). Ponad 70% Ukraińców to wyznawcy prawosławia, a pozostałe grupy religijne to protestanci, katolicy, muzułmanie i wyznawcy judaizmu. Ukraińcy są starzejącym się społeczeństwem, a osoby w wieku 65 lat lub więcej stanowią 18,1% populacji. Liczba ludności zmniejsza się od lat 90., m.in. za sprawą emigracji zarobkowej. Według szacunków, w ubiegłej dekadzie za granicą, głównie w Rosji i Polsce, pracowało około 4,6 mln Ukraińców, czyli 25% ludności aktywnej zawodowo.
Gospodarka Ukrainy
Przed 2014 rokiem Ukraina była jednym z czołowych producentów zbóż na świecie i krajem dysponującym znaczącym zapleczem przemysłowym. W tym czasie rozwijał się przemysł wydobywczy, energetyczny, metalurgiczny, chemiczny, maszynowy, zbrojeniowy, motoryzacyjny, stoczniowy, telekomunikacyjny, finansowy i turystyczny. Podobnie było w przypadku rolnictwa, którego podstawę stanowi uprawa zbóż (kukurydza, pszenica, jęczmień) i warzyw (słonecznik, ziemniaki, buraki cukrowe) oraz hodowla trzody chlewnej i bydła.
Po 2014 roku gospodarka zaczęła dostosowywać się do nowych warunków. Zmiany stały się koniecznością z powodu utraty kontroli nad polami gazowymi w szelfie czarnomorskim i segmentem turystycznym na Krymie oraz częścią przemysłu wydobywczego, metalurgicznego i chemicznego w Donbasie. Nastąpiło załamanie więzi gospodarczych z Rosją, co doprowadziło do utraty największego rynku eksportowego i importowego, niestabilności finansowej i zniszczenia tradycyjnego modelu gospodarki surowcowej.
W wyniku pełnoskalowej inwazji Rosji w 2022 roku ukraińska gospodarka skurczyła się o 29,1%. Kłopoty gospodarcze pogłębiły zniszczenia w infrastrukturze będące wynikiem rosyjskich ataków oraz trudności z eksportem ukraińskich towarów, w tym zbóż. Problem ten częściowo złagodziła tzw. czarnomorska inicjatywa zbożowa, czyli umowa między ONZ, Turcją i Rosją obowiązująca do lipca 2023 roku. Dzięki niej wyeksportowanych zostało około 33 mln ton zbóż i innych produktów spożywczych, głównie do krajów rozwijających się.
W 2023 roku funkcjonująca w warunkach wojennych gospodarka zaczęła przezwyciężać skutki kryzysu, co było możliwe dzięki pomocy gospodarczej z Zachodu. Ukraina, jak dotąd, otrzymała 68,5 mld dolarów w ramach wsparcia budżetowego, a ukraińskie władze negocjują pakiety pomocowe na kolejne lata z takimi krajami jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Japonia i Korea Południowa. Według prognoz Komisji Europejskiej, PKB Ukrainy wzrośnie o 4,8% do końca 2023 roku, o 3,7% w 2024 roku oraz o 6,1% w 2025 roku.
Handel międzynarodowy
Przed 2014 rokiem Rosja była najważniejszym partnerem handlowym Ukrainy, jednak już rok później jej miejsce zajęła Unia Europejska. W 2015 roku, z powodu utraty kontroli nad Donbasem, zmieniła się także struktura ukraińskiego eksportu, w którym dominującą rolę zaczęły odgrywać produkty rolne.
Przed inwazją Rosji w 2022 roku Ukraina była 46. największym eksporterem i 47. największym importerem na świecie, a import (69,9 mld dolarów) przeważał nad eksportem (65,9 mld dolarów). Głównymi partnerami handlowymi Ukrainy były Polska, Chiny, Niemcy, Turcja, Rumuni, Bułgaria, Włochy, Węgry, Stany Zjednoczone i Czechy.
Grupę najczęściej importowanych towarów w 2022 roku stanowiły ropa i paliwa mineralne (23%), pojazdy silnikowe i części (9,5%), urządzenia elektryczne (9%), maszyny przemysłowe (7,6%), tworzywa sztuczne (4,5%), leki (3,4%), produkty chemiczne (2,4%), urządzenia precyzyjne (2,1%), żelazo i stal (1,7%), nawozy (1,4%) i guma (1,4%).
Najczęściej eksportowanymi towarami w 2022 roku były zboża (21%), tłuszcze i oleje (13%), żelazo i stal (10%), nasiona roślin oleistych (8,5%), rudy (6,9%), urządzenia elektryczne (5,8%), drewno i wyroby z drewna (4,3%), maszyny przemysłowe (2,7%), artykuły z żelaza i stali (2,4%), ropa i paliwa mineralne (2,4%), mięso (2,1%) i meble (1,8%).
W 2023 roku miesięczna wartość importu oscylowała w granicach 4,6-6 mld dolarów, a eksportu w granicach 2,4-3,8 mld dolarów, co było uzależnione m.in. od intensywności działań zbrojnych i dostępu do infrastruktury transportowej.
Umowy handlowe
Ukraina, jak dotąd, zawarła 78 dwustronnych umów inwestycyjnych (Bilateral Investment Treaties, BITs). Obecnie obowiązuje 66 z nich. Ukraina w 2008 roku podpisała także umowę o współpracy handlowej i inwestycyjnej (Trade and Investment Cooperation Agreement, TICA) ze Stanami Zjednoczonymi, która ustanowiła wspólną Radę ds. Handlu i Inwestycji.
W 1991 roku Ukraina była jednym z trzech krajów założycielskich Wspólnoty Niepodległych Państw (Commonwealth of Independent States, CIS), ale nie ratyfikowała statutu organizacji, a ostatecznie wycofała się z jej prac w 2018 roku.
Ukraina zawarła preferencyjne umowy handlowe z Armenią, Azerbejdżanem, Białorusią, Kanadą, Gruzją, Islandią, Kazachstanem, Kirgistanem, Liechtensteinem, Macedonią, Mołdawią, Czarnogórą, Norwegią, Rosją, Szwajcarią, Turkmenistanem, Tadżykistanem i Uzbekistanem.
W 2014 roku została podpisana umowa stowarzyszeniowa (Association Agreement) między Unią Europejską i Ukrainą, który weszła w życie we wrześniu 2017 roku. Gospodarczą częścią umowy jest Pogłębiona i Kompleksowa Strefa Wolnego Handlu (Deep and Comprehensive Free Trade Area, DCFTA), która zaczęła obowiązywać już w styczniu 2016 roku.
Ukraina podpisała umowy o wolnym handlu z następującymi krajami:
Izrael
Kanada
Wielka Brytania
Umowy ze stowarzyszeniami państw:
Unia Europejska (EU)
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA)
Relacje Ukraina-Unia Europejska
Relacje między Ukrainą a Wspólnotami Europejskimi zostały nawiązane w grudniu 1991 roku. W kolejnych latach były one stopniowo pogłębiane, ale czynnikiem, który spowalniał ten proces, było stanowisko Rosji. Pewną zmianę przyniosło uczestnictwo Ukrainy w Partnerstwie Wschodnim (Eastern Partnership) od 2009 roku, ale przełom nastąpił dopiero po podpisaniu umowy stowarzyszeniowej w 2014 roku.
Umowa weszła w życie we wrześniu 2017 roku. Jej gospodarczą częścią była Pogłębiona i Kompleksowa Strefa Wolnego Handlu, która zaczęła obowiązywać już w styczniu 2016 roku. Po inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku prezydent Wołodymyr Zełenski zgłosił wniosek o członkostwo Ukrainy w UE. W czerwcu 2022 Rada Europejska przyznała Ukrainie status kandydata, a w grudniu 2023 roku zdecydowała o rozpoczęciu rozmów akcesyjnych.
Unia Europejska w latach 2022-2023 wprowadziła pełną liberalizację handlu, by wesprzeć Ukrainę. W latach 2021-2022 wdrożono z kolei Priorytetowy Plan Działania, aby przyspieszyć proces implementacji DCFTA. Kolejny okres funkcjonowania Planu obejmuje lata 2023-2024. Unia Europejska wspiera Ukrainę pomocą gospodarczą i zakupami sprzętu wojskowego w ramach Europejskiego Instrumentu Pokojowego (European Peace Facility).
Unia Europejska jest największym partnerem handlowym dla Ukrainy, podczas gdy Ukraina jest 17. największym partnerem UE. Wartość handlu w 2022 roku wyniosła 57,7 mld euro. UE wyeksportowała do Ukrainy towary o wartości 30,1 mld euro, takie jak ropa i paliwa mineralne, pojazdy silnikowe, urządzenia elektryczne i maszyny przemysłowe. Z kolei Ukraina wyeksportowała towary o wartości 27,6 mld euro, takie jak zboża, nasiona roślin oleistych, tłuszcze roślinne i zwierzęce, żelazo, stal i rudy.
Szanse i wyzwania
Harmonizacja regulacji prawnych wynikająca z DCFTA po 2016 roku, obejmująca m.in. zniesienie ceł i barier technicznych, znacznie ułatwiła relacje gospodarcze z Ukrainą. Kolejnym ważnym krokiem jest dostosowywanie ukraińskiego prawodawstwa do prawa Unii Europejskiej. Do kluczowych kwestii należą reforma wymiaru sprawiedliwości i nasilenie walki z korupcją (w 2022 roku Ukraina została sklasyfikowana na 116. miejscu w rankingu Transparency International). Z kolei ukraińskie firmy muszą przygotować się do skutecznego konkurowania na rynku unijnym.
Po zakończeniu działań zbrojnych ukraińskie władze staną przed wieloma wyzwaniami związanymi z odbudową miast, a także możliwym niedoborem siły roboczej. Ukraina już teraz potrzebuje inwestycji w naprawę infrastruktury energetycznej i transportowej, budynków mieszkalnych, szkół i szpitali. Według wstępnych szacunków Banku Światowego, koszty odbudowy wyniosą co najmniej 411 mld dolarów w ciągu najbliższych 10 lat. Im bardziej jednak będzie przedłużać się wojna, tym koszty będą wyższe.
Odbudowa Ukrainy oznacza także konieczność modernizacji przemysłu, który stał się niekonkurencyjny ze względu na zniszczenia wojenne, przestarzałą technologię i brak funduszy na rozwój. Inwestycje tego typu konieczne są także w obszarach rolnictwa i usług. Oznacza to, że Ukraina będzie współpracować w wymiarze długofalowym z podmiotami zagranicznymi na rzecz rozwoju wszystkich sektorów gospodarki. Tym niemniej do osiągnięcia celu konieczne będzie znaczne wsparcie gospodarcze ze strony wspólnoty międzynarodowej, przede wszystkim Unii Europejskiej i grupy G7.